Log in
Children less than a year old have been referred to Prevent with referrers citing ‘Islamist’ concerns, data obtained by Hyphen reveals. Stock photograph by combo1982/Getty Images 
Deze kans krijg ik maar één keer, dacht psychiater en onderzoeker Livia De Picker (37) toen haar patiënten aan de beurt waren voor de coronavaccinaties in mei 2021. De pandemie was in volle gang, en ze werkte nog maar pas in het Universitair Psychiatrisch Centrum Duffel in België. Uit China kwamen berichten dat mentaal kwetsbare mensen ernstiger ziek worden van het virus en er vaker aan overlijden dan mensen zonder die problemen. Ze had met succes campagne gevoerd om psychiatrische patiënten voorrang te geven bij de Europese vaccinatie-uitrol.
Al langer vermoedde ze dat het immuunsysteem bij psychiatrische patiënten verstoord is. En nu kon ze dat testen.
In één van de modernere gebouwen op het terrein van de kliniek midden in Duffel, waar haar lab huist, zet De Picker in haar kantoor het stabureau wat lager. Ze vertelt over de studie die ze in de pandemie opzette. „We namen bij de patiënten en bij het personeel bloed af vóór en na de eerste vaccinatie, en voor en na de tweede vaccinatie. En wat bleek: mensen met ernstige psychiatrische aandoeningen, zoals zware depressie, schizofrenie of een psychose, maken minder antistoffen aan na vaccinaties. Hun afweersysteem lijkt ontregeld.”
De Picker promoveerde in 2020 op onderzoek naar psychose en ontsteking. „Toen was ik nog sceptisch over de relatie, maar toen ik hier als psychiater aan de slag ging, zag ik steeds duidelijker verbanden bij mijn patiënten. Er is bijvoorbeeld een subtype van depressie, dat immuungedreven lijkt.” Haar onderzoek is in september bekroond met een prijs van het populair-wetenschappelijke tijdschrift EOS Psyche & Brein.
Wat is er verstoord in de afweer van mensen met psychiatrische aandoeningen?
„In onze studie zagen we dat bij psychiatrische patiënten de eerste linie van het immuunsysteem overactief is. Dat is de aangeboren afweer, de snelle, brede verdediging tegen infecties. De tweede verdedigingslinie, die enkele weken later op gang komt, is juist zwakker. Dat is de verworven afweer, met specifiek op de ziekteverwekker gerichte antistoffen.”
Is een psychiatrische aandoening een oorzaak of een gevolg van een verstoord immuunsysteem?
„Het kan in beide richtingen gaan. Ik ben ondertussen redelijk zeker van een causaal effect. Een verstoord immuunsysteem kan depressie veroorzaken. Dat weten we uit grote langlopende studies, maar ook dankzij behandelingen. Als je vroeger mensen bijvoorbeeld tegen hepatitis C behandelde met interferon om hun immuunsysteem aan te wakkeren, kreeg ongeveer een derde depressie.
„We zien een subgroep bij depressie, met atypische klachten. Bij deze patiënten domineert een uitgesproken vermoeidheid. Ze kunnen het niet opbrengen om iets te gaan doen. Anders dan bij andere vormen van depressie is bij hen de eetlust juist toegenomen, hun gewicht neemt toe, ze hebben opmerkelijk meer nood aan slaap. En behandeling met antidepressiva helpt bij hen niet goed.
„Bij dit subtype is er vermoedelijk een immunologische ontregeling, het hangt samen met verhoogde ontstekingswaarden. De groep van hoogleraar psychiatrische epidemiologie Brenda Penninx in Amsterdam heeft hier veel onderzoek aan gedaan. Een derde van de mensen met een depressie valt in deze subgroep.”
Livia De Picker.
Foto Ans BrysHoe leidt zo’n ontregeling tot psychische klachten?
„Van de stoffen die de cellen in de eerste verdedigingslinie uitscheiden, cytokines, worden mensen moe, hangerig, down. Dat ziektegedrag is gunstig bij een infectie, zo kan het lichaam alle energie gebruiken voor de afweer. Normaal gesproken kalmeert die tak van de afweer als de infectie bedwongen is. Er zijn aanwijzingen dat bij sommige psychiatrische patiënten dit deel van de afweer overactief blijft, en een chronische, laaggradige ontsteking in stand houdt.
„Ontstekingsstoffen activeren in de hersenen de lokale immuuncellen, microglia. Die richten zich dan minder op het dagelijkse herstel en onderhoud van hersencellen. Ze beïnvloeden ook de productie van belangrijke signaalstoffen die een rol spelen bij energie, motivatie en stemming, zoals dopamine en serotonine.”
Waardoor raakt de afweer zo verstoord?
„Dat kan door allerlei dingen komen. Door een slechte leefstijl bijvoorbeeld. Of door een auto-immuunaandoening. Mensen met bijvoorbeeld psoriasis, diabetes type 1 of reuma lopen een hoger risico op psychiatrische aandoeningen, zoals depressie. En andersom: als we die auto-immuunziekte behandelen, vermindert de depressie vaak.
„Een derde route zijn infecties. Dat werd heel duidelijk bij covid. En dat zien we bij alle infecties, een groep mensen die langdurige klachten zoals depressie, angst of slaapproblemen houdt. Ongeveer 1 op 3 mensen is daar gevoelig voor, denken we. De grote fout bij het chronisch vermoeidheidssyndroom, ME/CVS, is dat men te lang op zoek was naar het éne virus dat het veroorzaakt. Maar elke infectie kan dat triggeren. Of wellicht een herhaaldelijke blootstelling aan infecties. Mensen die als kind vaak met infecties in het ziekenhuis lagen, hebben later een hoger risico op een psychiatrische aandoening, blijkt uit een grote Scandinavische studie.”
De helft van de proefpersonen lieten we een stresstest doen: hardop moeilijke hoofdrekensommen maken tegenover drie streng kijkende onderzoekers in witte jassen
Speelt stress ook een rol bij die immuundepressie?
„Stress kan een depressie tijdelijk aanwakkeren. Wij denken doordat het interfereert met die eerste linie van de afweerreactie. Wij hebben een studie gedaan met mensen die in het verleden een depressie hadden, en vrijwilligers zonder depressieverleden. Zij kregen een vaccinatie tegen tyfus, om hun immuunreactie te prikkelen, óf een placebo. De helft van de proefpersonen lieten we daarna direct een stresstest doen: hardop moeilijke hoofdrekensommen maken tegenover drie streng kijkende onderzoekers in witte jassen.
„Enkel bij de mensen met een voorgeschiedenis van depressie zagen we na die dosis stress na de vaccinatie, de tijdelijke immuunactivatie, een tijdelijke dip in stemming. Je kunt je voorstellen dat als die immuunactivatie chronisch aanwezig is, dat blijvend invloed op de stemming kan hebben, telkens wanneer je met stress te maken krijgt.”
Moeten mensen met deze vorm van depressie ontstekingsremmers slikken?
„We hebben nog niet genoeg wetenschappelijk bewijs om dit op grote schaal toe te passen. Wij doen nu een studie met 240 patiënten met depressie, we zoeken nog deelnemers. We delen hen in op basis van een ontstekingsmaat in het bloed: het eiwit CRP. Het is al eerder gezien dat mensen met depressie bij wie het CRP verhoogd is, minder goed reageren op een behandeling met antidepressiva. Elke deelnemer krijgt, zonder dat ze weten welke, een van drie behandelingen toegewezen: met celecoxib, een ontstekingsremmende pijnstiller. Met minocycline, een antibioticum dat immuuncellen in het brein stabiliseert. Of met een placebo. Vanaf 2028 zullen we de resultaten hebben. In Amsterdam loopt een vergelijkbare studie.”
Hoe reageren psychiaters op uw bevindingen?
„Op congressen zit de zaal vol als ik lezingen geef, zeker jonge collega’s zijn enthousiast. Maar andere psychiaters en psychologen zijn nog sceptisch. Vanuit hun optiek domineren ofwel psychologische oorzaken, of sociale of biologische. Maar in realiteit beïnvloeden natuurlijk bij elke psychiatrische aandoening al die dingen elkaar. Omgekeerd sturen neurologen en internisten patiënten met klachten bij wie ze niets kunnen vinden vaak te snel door naar psychiaters omdat ze denken dat het dan psychisch is.”
En wat vinden patiënten ervan?
„Die zijn heel positief; er is eindelijk een mogelijke biologische verklaring voor wat ze ervaren. Een collega in het Verenigd Koninkrijk, die een immuunbehandeling voor psychiatrische problemen aanbiedt, wordt zelfs overstelpt door patiënten. Begrijpelijk, er rust nog altijd een stigma op psychiatrische aandoeningen. Het wordt vaak gezien als een zwakte, een persoonlijk falen. Een ontregeld immuunsysteem als mogelijke oorzaak maakt het in hun ogen een écht medisch probleem. Terwijl natuurlijk alle psychiatrische aandoeningen echt zijn, of ze nu aan het immuunsysteem te wijten zijn of niet.”
Wat doet u zelf om mentaal gezond te blijven?
„Ik werk altijd aan een stabureau. En ik ben sinds de pandemie begonnen met krachttraining en hardlopen – niet te intensief hoor, rondjes van vijf, tien kilometer. Na lopen ben ik moe, maar na een ronde gewichtheffen heb ik méér energie dan ervoor!
„En ik heb nog iets belangrijks aangepast. Als ik een infectie doormaak, al is het een verkoudheid, neem ik het bij het eerste signaal onmiddellijk rust, tot ik voel dat die moemakende afweerreactie helemaal verdwenen is. Dat lethargische gevoel is de boodschap van je immuunsysteem: spaar je energie, die heb ik nu nodig. Niet de schouders eronder en doorbijten. Luisteren naar je lichaam.”
Schrijf je in voor de nieuwsbrief NRC Wetenschap
Op de hoogte van kleine ontdekkingen, wilde theorieën, onverwachte inzichten en alles daar tussenin
NIEUW: Geef dit artikel cadeau Als NRC-abonnee kun je elke maand 10 artikelen cadeau geven aan iemand zonder NRC-abonnement. De ontvanger kan het artikel direct lezen, zonder betaalmuur.
Credit: Unsplash/CC0 Public Domain